दशैंमा खसीको मासुबाट बनाउन सकिने यी १० परिकारहरु

काठमाडौं । हिन्दुहरुको महान चाड दशैमा फुलपातीको विशेष महत्व छ । सप्तमी यानी फुलपातीमा दुर्गा देवीलाई खसी बली दिने र घरघरमा समेत खसी काट्ने प्रचलन छ । नेपाली संस्कृतिमा दशैं जस्ता चाडपर्वमा खसीको मासुको विभिन्न परिकार बनाइने चलन छ ।

नेपाली भान्सामा खसीको मासु विशेष परिकारका रूपमा मानिन्छ। चाडपर्व, भोजभतेर र पारिवारिक जमघटमा खसीको मासु प्रमुख आकर्षण बन्ने गरेको छ। पोषणतत्त्वले भरिपूर्ण यस मासुमा प्रोटिन, भिटामिन बी, फलाम र जिङ्क प्रशस्त पाइने भएकाले स्वास्थ्यका लागि समेत लाभदायी मानिन्छ।

खसीको मासु प्रोटिनयुक्त र स्वादिष्ट हुन्छ, जसलाई विभिन्न तरिकाले पकाएर खाइन्छ । फुर्सदमा घरमै बनाउन सकिने यी परिकारहरूले नेपाली खानपानको विविधता झल्काउँछन् । यसरी हर्षोउल्लासका साथ दशैं मनाइरहँदा दशैंमा घरमा खसीको मासुका १० परिकार बारे हामी कुरा गर्नेछौं ।

खसीको सेकुवा

खासगरी खसीको सेकुवा नेपाली समाजमा निकै लोकप्रिय छ। कोइलाको धुवाँमा सेकिएको मासुको खसखसे स्वाद, मसला र धुवाँको प्राकृतिक सुगन्धले गर्दा यसले फरक पहिचान बनाएको छ। नेपाली मौलिक परिकारका रूपमा स्थापित खसीको सेकुवा चिया, पेय पदार्थ वा सलादसँगै खाने परम्परा छ।

सेकुवा बनाउनका लागि खसीको मासु सफा गरी टुक्रा–टुक्रा पारिन्छ। त्यसपछि अदुवा–लसुन पेस्ट, दही, खुर्सानी, जिरा, धनियाँ, नुन, तोरीको तेल र मसला मिसाएर केही घण्टासम्म मेरिनेट गरिन्छ। मेरिनेट गरेको मासुलाई सिकामा लगाएर कोइलामा भाजिन्छ। बीचबीचमा तोरीको तेल वा कागतीको रस लगाइँदा मासु अझै स्वादिलो हुन्छ। सुनौलो र खसखसे भएपछि निकालेर अचार र सलादसँग तत्कालै पस्किन्छ।

खसीको सेकुवा नेपालीहरूको प्रिय परिकार हो । खासगरी धेरैजसो नेपालीले यसलाई दशैंमा बार्बेक्यू जस्तो बनाएर खाएको देख्न सकिन्छ । यसलाई बनाउन खसीको मासुका टुक्रालाई लसुन, अदुवा, जीरा, धनिया, बेसार, खुर्सानी र तेलमा मिसाएर मरिनेट गर्नुपर्छ । कम्तिमा दुई घण्टा मेरिनेट गरेको मासुलाई आगोमा ग्रिल गरेर यसलाई चिउरा वा भुजा, रोटी, भातलगायतसँग खान सकिन्छ ।

खसीको सुकुटी
खसीको सुकुटी दशैंमा बनाइने अर्को महत्वपूर्ण परिकार हो । यसलाई लामो समय राख्न पनि सकिन्छ । यसलाई बनाउन मासुका पातला टुक्रा काटेर लसुन, अदुवा, खुर्सानी, जीरा, नुनमा मिसाएर मरिनेट गर्नुपर्छ । घाममा सुकाएर वा कम तापमा ड्राई गरेर सुकेपछि तेलमा भुटेर वा सादा खान सकिन्छ । यो स्वास्थ्यकर र पोर्टेबल हुन्छ, फुर्सदमा बनाएर यात्रामा लैजान उपयुक्त हुनाले यसलाई धेरैजसो नेपालीले मन पराउँछन् ।

पक्कु
खसीको पक्कु दशैंको विशेष व्यञ्जन हो । यसलाई ढिलोसम्म पकाएर बनाइन्छ । यसलाई बनाउन १।५ किलो हड्डीसहितको मासुमा तोरीको तेल, जीरा, धनियाँ, खुर्सानी, बेसार, अदुवा, लसुन, तेजपात, ल्वाङ, कालो अलैंची र दालचिनी मिलाई फ्रिजमा राखेर मरिनेट गरेपछि मन्द आगोमा ३०–३५ मिनेट कसौँडीमा ढाकेर पकाईन्छ । मासुको पानी सुकेपछि २५–३० मिनेट भुट्नुपर्छ । नरम भएपछि मसला हटाएर खान सकिन्छ ।

खसीको ग्रेभी
नेपाली भान्सामा खसीको मासु विभिन्न परिकारका रूपमा पकाइन्छ। तीमध्ये ‘ग्रेभी’ विशेषतस् शहरदेखि गाउँसम्म लोकप्रिय परिकार मानिन्छ। चाडपर्व पारिवारिक जमघटमा खसीको ग्रेभी पस्किने चलन बढ्दो छ। मसला र गोलभेडाबाट बनेको गाढा रससँग खसीको मासुको मेलले यो परिकारलाई अझ स्वादिलो बनाउँछ।

ग्रेभी बनाउन खसीको मासु टुक्रा–टुक्रा पारेर नुन, अदुवा–लसुन पेस्ट, बेसार र मसला लगाई केहीबेर मेरिनेट गरिन्छ। त्यसपछि तोरी वा खाने तेल तताएर प्याज, गोलभेडा, जिरा, धनियाँ, खुर्सानी र अन्य मसलासँग मासु राम्ररी भुटिन्छ। मासु नरम भएपछी आवश्यक पानी हालेर ग्रेभी तयार पारिन्छ। गाढा रस बनेपछि धनियाँ पातले सजाएर पस्किने परम्परा छ।

खसीको (मटन) छोयला
नेवारी संस्कृतिमा परिकार मध्येको खसीको छोइला नेवारी संस्कृतिको उत्कृष्ट परिकार हो । यसलाई बनाउन मासुका टुक्रा काटेर ग्रिल गरेर लसुन, अदुवा, खुर्सानी, जीरा, धनिया, मेथी, तेल र प्याज मिलाउनुपर्छ । धुवाँदार स्वाद दिन तोरीको तेल तताएर यसमा हालेर साँध्नुपर्छ । यसलाई पनि चिउरा वा रोटीसँग खान सकिन्छ ।

खसीको भुटन
नेपाली भान्सामा खसीको मासु मात्र होइन, आन्द्रा–भुँडी प्रयोग गरी बनाइने भुटन पनि विशेष परिकारका रूपमा चिनिन्छ। दशैं–तिहार, माघे संक्रान्ति वा साथीभाइको जमघटमा भुटन नपस्किएको भोज अधुरो मानिन्छ। चटपटे स्वाद, मसला र खसखसे बनावटका कारण भुटनले नेपाली खानपानमा फरक स्थान बनाएको छ।

भुटन बनाउन खसीको आन्द्रा–भुँडीलाई राम्ररी सफा गरेर उमालिन्छ। त्यसपछि स–साना टुक्रा पारेर तोरीको तेलमा प्याज, अदुवा–लसुन पेस्ट, बेसार, खुर्सानी, जिरा, धनियाँलगायत मसला मिसाएर भुटिन्छ। उमालेको भुँडी खसखसे हुने गरी राम्ररी भुटेपछि धनियाँ पात र कागती रस थपेर पस्किन्छ। कहिलेकाहीँ आलु वा सुकुटी पनि मिसाएर अझ स्वादिलो बनाउन गरिन्छ।

खसीको भुटुवा
खसीको भुटुवा नेपालीहरूको परम्परागत व्यञ्जन हो । दशैंमा खसीको आन्द्रालगायतका आन्तरिक अंगबाट बनाईने यो परिकारलाई विशेष पनि मानिन्छ । यसलाई बनाउन ५०० ग्राम भुटुन (पेटका भाग) काटेर तेल, बेसार, अदुवा–लसुन, जीरा, धनिया, खुर्सानी हालेर तेलमा भुट्नुपर्छ । नरम नहुँदासम्म पकाएको यो परिकार रोटी वा भातसँग खान सकिन्छ ।

खसीको टाउको बोइल
चाडपर्व, भोजभतेर वा पारिवारिक जमघटमा खसीको टाउको उमालेर बनाइने यो परिकार स्वास्थ्यप्रद मात्र नभई संस्कारसँग पनि गाँसिएको मानिन्छ। ग्रामीण भेगमा अझै पनि टाउको बोइललाई विशेष अवसरको सम्मानजनक परिकारका रूपमा पस्किने गरिन्छ।

टाउको बोइल बनाउन खसीको टाउकोलाई राम्ररी सफा गरी उमालिन्छ। त्यसपछि टुक्रा पारेर नुन, अदुवा–लसुन पेस्ट, बेसार, जिरा, धनियाँ र अन्य मसला हालेर पुनः उमालिन्छ। मासु नरम भइसकेपछि हल्का रसमा राखेर धनियाँ पात र कागती रस मिसाइन्छ। कतिपय ठाउँमा प्याज, गोलभेडा वा खुर्सानी हालेर अझ चटपटे बनाउन गरिन्छ।

खसीको रक्ती र बोसे आन्द्रा फ्राई
खसीको मासुको परिकारहरू मध्ये रक्ती र बोसे आन्द्रा फ्राई परिकारलाई विशेषगरी साथीभाइको जमघट वा चाडपर्वमा अनिवार्यजस्तै मानिन्छ। मसला र तोरीको तेलमा खसखसे बनाइने यी परिकारहरू चटपटे स्वादका कारण लोकप्रिय छन्।

रक्ती फ्राई बनाउन खसीको रगत जमेको भागलाई स–साना टुक्रा पारिन्छ। प्याज, अदुवा–लसुन पेस्ट, बेसार, खुर्सानी, जिरा, धनियाँ र तोरीको तेलमा भुट्दा खसखसे र स्वादिलो बन्छ।

बोसे आन्द्रा फ्राई बनाउन भने आन्द्रालाई राम्ररी सफा गरी उमालिन्छ र स–साना टुक्रा काटिन्छ। त्यसपछि प्याज, टमाटर, खुर्सानी, मसला मिसाएर तेलमा भुटिन्छ। चाहिँदा कागती रस वा धनियाँ पात थप्दा अझ चटपटे स्वाद आउँछ।

खसीको खुट्टाको झोल
खसीको खुट्टाको झोल दशैंमा स्वास्थ्यकर सुप जस्तो बनाइन्छ । यसलाई बनाउन ८०० ग्राम खुट्टालाई काटेर तेलमा प्याज, अदुवा–लसुन, बेसार, जीरा, धनिया, खुर्सानी हालेर भुट्नुपर्छ । पानी हालेर प्रेसर कुकरमा ३०–४० मिनेट पाएको यसको झोल र मासुलाई तात्तातो खान सकिन्छ ।