अमेजन जस्ता कम्पनीहरुको क्रान्तिले मानवीय अशान्ती त ल्याउँदै छैन ?

अहिलेसम्म हामीले अनलाइन सामान अर्डर गरेपछि डेलिभरी म्यानको घण्टी बजाउँदै मुस्कानसाथ प्याकेज ल्याएको दृश्य देख्दै आएका थियौं। तर अब त्यो दृश्य पूर्ण रूपमा बदलिन सक्ने संकेत देखिएको छ। विश्वको सबैभन्दा ठूलो ई–कमर्स कम्पनी अमेजनले डेलिभरी प्रक्रियामा ‘ह्युमनोइड रोबोट’ प्रयोग गर्न थालेको छ। सान फ्रान्सिस्कोमा हालै परीक्षण सुरू गरिएको यस प्रविधि अन्तर्गत ‘युनिट्री १’ नामक दुई हात र दुई खुट्टा भएका मानव-जस्तै क्रियाशील रोबोटहरूले डेलिभरी भ्यानबाट ओर्लिएर सामान ग्राहकको ढोकासम्म पुर्याउन थालेका छन्।

यो प्रविधि अहिले परीक्षण चरणमा रहेको र पूर्ण कार्यान्वयन हुन अझै समय लाग्ने भए पनि यसले भविष्यमा डेलिभरी सेवाको स्वरूपमा व्यापक रूपान्तरण ल्याउने अनुमान गरिएको छ। अमेजनले यी रोबोटहरूलाई आफ्ना रिभियन ब्रान्डका इलेक्ट्रिक डेलिभरी भ्यानहरूसँग समायोजन गर्दै परीक्षण गरिरहेको छ। परीक्षणको उद्देश्य भनेको तिनीहरूलाई वास्तविक जीवनका चुनौतीपूर्ण अवस्थाहरूमा पनि सफलतापूर्वक सञ्चालन गर्न सक्ने बनाउन हो।

तर, यो प्रविधिको प्रयोगसँगै एउटा गम्भीर बहस पनि सुरु भएको छ – मानवीय रोजगारीमाथि यसको असर। अहिले अमेजनसँग अमेरिका मात्रमा २ लाख ७५ हजारभन्दा बढी डेलिभरी ड्राइभरहरू छन् भने विश्वव्यापी रूपमा यो संख्या १५ लाख नाघिसकेको छ। यदि रोबोटहरू सफलतापूर्वक कार्यान्वयन भए भने आगामी केही वर्षभित्रै हजारौं डेलिभरी म्यानहरू रोजगारी गुमाउने जोखिममा पर्न सक्ने प्रक्षेपण गरिएको छ। प्रारम्भिक रूपमा कम्पनीले यो प्रयोगले तात्कालिक रूपमा मानवको रोजगारीमा असर नगर्ने बताएको छ। तर मध्यम वा दीर्घकालीन सन्दर्भमा, एकैचोटि सयौं ड्राइभरहरू विस्थापित हुने सम्भावना रहेको विशेषज्ञहरूको अनुमान छ।

यो परिवर्तन सस्तो र तीव्र सेवा उपलब्ध गराउने अमेजनको दीर्घकालीन रणनीतिको हिस्सा हो, जसले गोदामदेखि ग्राहकको घरको ढोकासम्मको सम्पूर्ण प्रक्रिया स्वचालित बनाउन खोजिरहेको छ। यसले निश्चित रूपमा लागत घटाउनेछ, तर हजारौं श्रमिकहरूको जीविकोपार्जनको ढोका बन्द गरिदिने खतरा पनि बोकेको छ। अब प्रविधिको प्रयोगलाई रोक्न सकिने सम्भावना छैन, तर यसको असर कम गर्न र समायोजन गर्न चाहिँ विभिन्न उपायहरू खोजिन आवश्यक छ। डेलिभरी म्यानहरूलाई नयाँ भूमिकामा रि–स्किल गर्न, रोबोटहरूको निगरानी तथा व्यवस्थापनमा खटाउन, वा सहकार्यात्मक मानव–रोबोट मोडेल विकास गर्न सकिन्छ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, अमेजनको यो प्रविधिगत कदम केवल एक कम्पनीको प्रयोग मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्व श्रम बजारलाई प्रभावित पार्न सक्ने संकेत हो। प्रश्न अब यो होइन कि रोबोटहरूले डेलिभरी गर्ने कि नगर्ने — प्रश्न यो हो कि हामी, हाम्रो समाज र हाम्रो प्रणाली, त्यसका लागि तयार छौं कि छैनौं। भविष्यका हरेक ढोका अगाडि मुस्कानसाथ उभिने पात्र रोबोट हुनेछ कि मानव? त्यो निर्णय आजकै बहस, नीति र तयारीमा निर्भर छ।

अमेजनजस्ता ठूला प्रविधि कम्पनीहरूले ल्याएको प्रविधिगत क्रान्तिले सेवा प्रवाहमा तीव्रता, दक्षता र लागत न्यूनीकरणजस्ता फाइदा त दिन्छ, तर यसका दीर्घकालीन सामाजिक प्रभावहरू गम्भीर हुन सक्छन्। विशेषतः डेलिभरी क्षेत्रजस्ता श्रमप्रधान क्षेत्रमा ह्युमनोइड रोबोट र ड्रोनको प्रयोगले मानवीय श्रमिकहरूको आवश्यकता घटाउँछ। अहिले लाखौं मानिसहरू यस्ता काममा आश्रित छन्, जसमा औपचारिक शिक्षा नभएकाहरूको संख्या उच्च छ। प्रविधिले यिनको स्थान ओगट्न थालेपछि बेरोजगारी तीव्र रूपमा बढ्न सक्छ। रोजगारी गुमाउँदा मानिसहरूको आय स्रोत बन्द हुन्छ, जसको असर केवल व्यक्तिगत होइन, सामाजिक सन्तुलनमा समेत पर्छ।

बेरोजगारी दर उच्च हुँदै जाँदा समाजमा असन्तोष, असमानता र अपराधिक गतिविधि बढ्ने खतरा रहन्छ। जब प्रविधि समृद्ध वर्गको पहुँचमा मात्र सीमित हुन्छ र साधारण श्रमिकलाई विस्थापित गर्छ, तब यो आर्थिक मात्र होइन, सामाजिक अशान्तिको कारक बन्छ। इतिहासले पनि देखाएको छ — जब औद्योगिक क्रान्तिका समयमा ठूला मेशिनले हातको काम विस्थापित गरे, त्यतिबेला पनि श्रमिक विद्रोह, आन्दोलन र सामाजिक तनाव बढेका थिए। त्यसैले अमेजन वा यस्ता प्रविधि कम्पनीहरूले प्रविधिको विकाससँगै मानव श्रमिकको भविष्यको सुरक्षाबारे सोच्न जरुरी छ। अन्यथा प्रविधिको क्रान्तिले सेवा त पुर्‍याउनेछ, तर समाजमा शान्ति भंग गर्ने बीउ पनि रोप्नेछ।